برای این منظور لازم است عواملی که باعث می شود توفیق نماز شب از انسان گرفته شود را بشناسیم و موانع را برطرف سازیم تا به خواست خدا برای بیداری شب آماده شویم.
به طور کلی عوامل عدم توفیق نماز شب دو چیز است :
1- عوامل جسمی ; گاهی خستگی زیاد مغز و اعصاب و وضعیت مزاجی خواب را سنگین و طولانی می کند. پرخوری در شب , خود علتی دیگر برای خواب طولانی و سنگین می باشد. حضرت عیسی (علی نبینا و آله و علیه السلام ) خطاب به بنی اسرائیل فرمود: »یا بنی اسرائیل ! لا تکثروا الاکل فانه من اکثر الأکل اکثر النوم , و من اکثر النوم اقل الصلاه کتب من الغافلین ; ای بنی اسرائیل ! خوردن خود را زیاد نکنید, زیرا هر کس بر خوردن خود بیفزاید, بر خوابیدن خود هم می افزاید و هر کس که بر خواب خود بیفزاید, از نماز کم می گذارد (و در نتیجه) در زمره غافلان نوشته می شود«, (همان , ج 1, ص 117, ر 590).
غذاهایی هستند که اگر تنها به آن ها اکتفا شود, خواب طولانی و سنگین را به دنبال دارد; مثل نان و ماست یا دوغ و... برای تعدیل خواب و توفیق برای نماز شب , به تذکرات زیر توجه کنید:
الف . خواب قیلوله و قبل از ظهر - که استحباب شرعی هم دارد - ترک نشود. این خواب مختصر, ولی بسیار مفید است . اگر قبل از ظهر میسر نیست با فاصله ای بعد از ناهار انجام گیرد. اگر اصلا خواب روز میسر نیست , حداقل باید دقایقی دراز کشید.
ب . کم خوری در شب : امام رضا(ع ) می فرمایند: »من اراد ان یکون صالحا خفیف الجسم ]و اللحم [ فلیقلل من عشائر باللیل ; هر کس می خواهد (بدنی ) سالم و جسم و گوشتی سبک داشته باشد, باید شام خود را کم کند«, (همان , ص 123, ر 635). باید از افراط و تفریط در خوردن پرهیز شود. کم خوری غیر از نخوردن یا بد خوردن است . میزان کم خوری را رسول اکرم (ص ) چنین می فرمایند: »کل وانت تشتهی , و امسک و انت تشتهی ; در حالی که اشتها داری , بخور و در حالی که (هنوز) اشتها داری , از خوردن دست بکش «, (همان , ر 633). ج . غذای مناسب شب : کیفیت غذا جوری باشد که اعصاب و بدن سست نشود. شب ها از ماست , دوغ , کشک و مانند آن استفاده نشود یا در کنار آن ها چند دانه خرما یا کشمش یا مویز و مانند آن تناول شود. هر کس باید با توجه به مزاج خود, برنامه غذایی مناسبی برای خود داشته باشد.
دقت کنید غذاهایی قوت می بخشد, چه غذاهایی رخوت و نسبت به چه غذاهایی حساسیت دارید. مثلا خرما برای بعضی مزاج ها سازگار نیست , زیرا موجب جوش صورت و دمل می شود.
د. شام اول شب : هر چه وقت خوردن شام به اول شب نزدیک تر باشد و با وقت خواب فاصله داشته باشد, بهتر است
ه. زود خوابیدن : شب ها - مخصوصا شب های کوتاه - باید زودتر خوابید به گونه ای که حتی در شب های کوتاه حداقل بشود چهار ساعت مداوم خوابید. بقیه خواب در وقت دیگر جبران می شود. البته شب های بلند, هفت ساعت مداوم هم می شود خوابید.

2- عوامل روحی: الف . گناه : امام باقر(ع ) می فرمایند: »جاء رجل الی امیرالمؤمنین (ع ) فقال : انی قد حرمت الصلاه باللیل , فقال : قد قیدتک ذنوبک ; مردی به محضر حضرت علی (ع ) آمد و پرسید: من از نماز شب محروم شده ام . حضرت فرمود: گناهانت تو را مقید کرده است .«, (همان , ج 5, ص 421, ر10465). این درباره بسیاری از مردم صادق است.
ب . عجب : گاهی عجب ناشی از عبادت و نماز شب , خود عاملی است که انسان را از نماز شب محروم می دارد. برای جلوگیری از این عجب , خداوند تعالی از روی لطف , بنده خود را در خواب می دارد. البته این بسیار کم اتفاق می افتد و برای کسانی است که غالبا توفیق نماز شب را دارند.
ج . ضعف اراده : نماز شب اراده و عزم می خواهد. خواستن تنها کافی نیست , باید با تصمیم جدی خوابید. ضعف اراده از مهم ترین عوامل محروم ماندن از نماز شب و سحرخیزی می باشد. باید با این ضعف و سستی اراده مبارزه کرد. امام علی (ع )می فرمایند: »ضادوا التوانی بالعزم ; به وسیله عزم , با سستی مبارزه کنید«, (همان , ج 6, ص 305, ر 12624).
تفکر در اهمیت نماز شب و خواندن دعاهای قبل از خواب , برای تقویت اراده و عزم مفیدند. در هر صورت , اگر گاهی موفق به نماز شب نشدید, قضای آن را به جا آورید.
نماز شب باید از کم شروع شود, با حذف مستحبات طولانی آن , می شود همه آن را در ده دقیقه خواند; ولی اگر حال خوشی دست داد, طولانی کردن آن به اندازه کشش حال , اشکالی ندارد. در آخر سفارش اکید می شود که فقط با عمل به این راهکارها و عزم جزم و اراده محکم می توان هر شب به نماز شب موفق شد. سعی کنید بدون کوک کردن ساعت بیدار شوید.
عادت به نماز شب و سحرخیز, ممکن است حداقل دو سال طول بکشد; بنابراین از افت و خیزها بیدار شدن ها و بیدار نشدن ها, سستی و سردی به خود راه ندهید.در خصوص نماز شب توصیه شده است سه آیه آخر سوره کهف را هنگام خوابیدن بخوانید و ساعت مقرر را در دل بگذرانید. بهتر است هنگام قرائت و خوابیدن با وضو باشید تا قابلیت قلب فزونتر و رفع حجاب و دفع موانع سریع‏تر به انجام رسد.
از آیات قرآن و روایات استفاده می شود که نماز شب از مستحباتی است که سخت مورد تأکید قرار گرفته و آثار عمیق و گسترده ای در روح و روان و اعمال و دنیا و آخرت انسان دارد. خداوند متعال در قرآن کریم، سوره سجده، آیه 16 و 17 می فرماید: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقناهم ینفقون، فلا تعلم نفس ما اخفی لهم من قره اعین جزاء بما کانوا یعملون» ؛ «پهلوهای آنها از بستر خواب فاصله می گیرد (از خواب بر می خیزند) و پروردگارشان را از روی بیم و امید می خوانند و از آنچه به آنان داده ایم انفاق می کنند.
هیچ کس نمی داند که به پاداش عملشان چه چشم روشنی ها برای آنان پنهان و ذخیره شده است». اگر در فضیلت شب زنده داری و نماز شب چیزی جز همین یک آیه نبود برای اهل ایمان کافی بود که همه روز را به انتظار آمدن شب و خلوت با دوست باشند.

در فضیلت و آثار و برکات نماز شب روایات فراوانی داریم:
1- شیخ صدوق در چندین کتاب از پیامبر(ص) چنین نقل می کند: «اشراف امتی حمله القرآن و اصحاب اللیل»؛ «شرافتمندان امت من حاملان قرآن و شب زنده داران هستند» (شمع سحر، سید احمد فهری، انتشارات دارالکتاب، ص 13). 2- در روایتی از پیامبر(ص) چنین آمده است: «مازال جبرئیل یوصینی بقیام اللیل حتی ظننت ان خیار امتی لن نیاموا» ؛ «جبرییل به قدری سفارش سحرخیزی را به من کرد که گمان کردم برگزیدگان و نیکان امت من هرگز نخواهند خوابید» (همان، ص 19). 3- در حدیثی حضرت صادق(ع) در تفسیر آیه مبارکه «ان الحسنات یذهبن السیئات»؛ «بی شک کارهای نیک، کارهای بد را پاکسازی می کند» فرمود: «صلاه اللیل تذهب بذنوب النهار» ؛ «نماز شب گناهان روز را پاک می کند» (همان، ص 21).
4- در حدیثی از امام زین العابدین پرسیدند: «ما بال المتهجدین بالیل من احسن الناس وجها؟ قال: لانهم خلوا بربهم فکساهم الله من نوره» ؛ «چرا چهره و صورت شب زنده ترین این چنین زیبا است؟ فرمود: چون آنان با پروردگار خویش خلوت کرده اند و خداوند به آنها جامه ای از نور خویش پوشانده است» (همان، ص 21). 5- جابرن بن عبدالله انصاری می گوید: شنیدم رسول خدا می فرمود: «ما اتخذ الله ابراهیم خلیلا الا لاطعامه الطعام و صلاته باللیل والناس نیام» ؛ «خداوند ابراهیم را دوست خود قرار نداد مگر به این خاطر که سفره اش باز بود و هنگامی که مردم در خواب بودند به نماز می ایستاد» (همان، ص 22).
6- پیامبر(ص) در حدیثی می فرماید: نماز شب موجب خشنودی پروردگار و محبت فرشتگان و روش پیامبران و نور معرفت خدا و ریشه ایمان و راحت تن و بدن و ناخشنودی شیطان و سلاح علیه دشمنان و به هدف رسیدن دعا و قبولی اعمال و برکت روزی و شفیع میان صاحبش و فرشته مرگ و چراغ قبر و بستر زیر دو پهلو در قبر و پاسخ منکر و نکیر (دو فرشته بازپرس الهی) و مونس و زایر مرده در قبر تا روز قیامت است و در روز قیامت نماز شب، سایه ای بالای سر و تاجی بر تارک صاحبش و جامه ای بر تنش و نوری پیشاپیش او و پرده ای میان او و آتش و حجتی برای مؤمن در پیشگاه خدای متعال و سنگینی میزان اعمال و وسیله عبور از پل صراط و کلید در بهشت است» (حدیث دنباله دارد) (همان، ص 28).
7- در حدیثی پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود: «و علیک بصلوه اللیل و علیک بصلوه اللیل و علیک بصلوه اللیل» ؛ «بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب» (همان، ص 29). 8- در حدیثی حضرت صادق(ع) به فردی به نام سلیمان دیلمی می فرماید: «یا سلیمان لا تدع قیام اللیل فان المغبون من حرم قیام اللیل» ؛ «ای سلیمان! شب زنده داری را از دست مده، چون زیان دیده کسی است که از شب زنده داری محروم گردد» (همان، ص 22).